تشکل به جریان اجتماعی نرسد، در حد سازمان افول می‌کند

طرح بحث درباره هر جهت گیری یا گفتمانی (مثل عدالت‌خواهی،‌ جهاداقتصادی و ..) از دو منظر قابل انجام است؛ اول از منظر محتوایی و موضوعی و دوم از منظر تشکیلاتی.

آنچه که من مایلم در جمع شما تقریباً برای اولین بار مطرح کنم بحث «اجتماعی شدن تشکل» است که دقیقاً در راستای استقرار یک گفتمان لازم است به آن توجه کنیم. این بحث را نه بصورت تئوریک بلکه با بررسی حرکت جنبش عدالت‌خواهی در سال‌های اولیه مطرح می کنم.

حرکت جنبش حدوداً از سال هشتاد بصورت جدی شروع شد. از همان موقع، ویژگی هایی داشت که باعث شد تبدیل به یک جنبش اجتماعی شود. یعنی حرکت جنبش امتیازاتی نسبت به حرکت‌های مرسوم دیگر داشت که باعث شد جنبش عدالت‌خواهی از صفر و ظرف زمان کوتاهی ایجاد شود. می خواهیم این ویژگی ها را بررسی کنیم.

مهم است که بدانیم جنبش از بسیج دانشجویی یا انجمن اسلامی شروع نشد! با این که هر دو سابقه طولانی تشکیلاتی داشتند. یک حرکتی بود که از صفر شروع شد و ذیل  هیچ تشکل و سازمانی نبود. نه بسیج، نه انجمن، نه نهاد، هیچکدام! و شد جنبشی که در عرض شاید دو سال با قلّت عدد، با نیروی بسیار کم نسبت به تشکل‎های دیگر و رسانه‏های بسیار کم نسبت به جاهای دیگر، توانست گفتمان خودش را در فضای دانشگاه ها مطرح بکند.

رهبری در یکی از دیدارهای دانشجویی بعد از تشکیل دولت نهم، بحثی داشتند که شما گفتمان سازی کنید تأثیر خودش را می‎گذارد. بعد گفتند شما دانشجویان گفتمان عدالت‌خواهی را مطرح کردید، محصولش شد دولت نهم! یعنی به تعبیر ایشان، یک تعداد دانشجو توانستند کاری کنند که فضای انتخابات به سمت یک جریان جدید غیر از جریان های مرسوم سیاسی گرایش پیدا کند.  

اصول و آرمان شفاف

نکته اول این است که جنبش، آرمان و اصولش بسیار شفاف بود و اصلاً کار را با بیان همان آرمان‌ها و اصول شروع کرد. خیلی جاهای دیگر اینطوری نیست. هدف اصلی حرکت شفاف نمی شود. صرفاً کلی گویی می شود و بعد مستقیماً می چسبند به تشکیلات بازی. شعار و اصول جنبش از روز اول مشخص بود.

جنبش توی شرایطی شروع کرد که هر چند ماه، یک نفر، دو نفر به زحمت به حرکت می پیوستند. اما از بیان صریح آرمانها و اصولش ابایی نداشت. به دوستان نزدیک که می‎گفتیم: آقا چرا نمی‎آیید پای کار؟ می‏گفتند: ببینید حرف شما را قبول داریم موضع شما موضع ماست، درد ماست. یعنی پس فهمیده بودند ما دنبال چی هستیم، خواسته ما چیست. می‏گفتیم: پس بیایید دیگر. می‏گفتند: نه! فقط چون شما توی فلان تشکیلات معروف، کار را شروع نکردید، کمی شک داریم به شما! یعنی آرمان عدالتخواهی، خواهان داشت، جذاب بود، دانشجو تشنه بود، اما تشکیلات مرسوم فضا نمی داد.

ما در دانشگاه شریف اعلام نکردیم که کانون مستقلی هستیم. اسمش را اول گذاشتیم «ستاد عدالت‌خواهی». گفتیم عدالت‌خواهی که کار یک دفتر و یک کانون و یک گروه خاص نیست، کار همه است. می‏خواهیم ستادی بزنیم تا همه گروه‌های دانشجویی که علاقمندند در زمینه عدالت کار کنند بیایند آنجا هماهنگ شوند. بعد، کانون ادبی برود شب شعر عدالت بگذارد، گروه موسیقی کنسرت عدالت اجرا کند، دفتر دیدار با محرومان هم همینطور و ... .

غالب گروه های عدالتخواهی در دانشگاه ها همینطور بدون داشتن تشکیلات خاصی بدون داشتن عِده و عُدّه و اتاق و دفتر و این حرفها کار را شروع کردند. اما اصول کاملاً واضح بود: با عدالت برخورد جناحی نکنید، چپ و راست در بی عدالتی ها کارنامه مشترکی دارند، فقر و فساد و تبعیض، اسلام مناسکی پدر ما را دارد در می‎آورد، دین همه دین است و ... . این نکته اول دوستان! در هر حرکتی تا آرمان روشن نباشد و مبنا قرار نگیرد صدتا تشکیلات هم داشته باشید مفید نیست.

تولید خروجی بر مبنای گفتمان

دوم اینکه در مقطع کوتاهی، جنبش به سبک مبارزات زمان طاغوت، شروع کرد به نهضت سخنرانی و انتشار جزوه و بولتن. یعنی منتظر نماند که سیستم به او بگوید چکار کن. نهاد نمایندگی رهبری یا سازمان بسیج دانشجویی به او بگوید بیا این امکانات، این برنامه، این اردو، این طرح ولایت ... . اصلاً منتظر هیچ قالب و ظرفی نشد که دیگران برایش تعیین کنند. به هر شکل ممکن هر کاری که برمی‌آمد انجام می‎شد. بعضی از کارها، واقعاً بار اول بود توی فضای دانشگاه اتفاق می‎افتاد. مثل برگزاری مراسم ختم هاجر نویدی. یا همان ماجرای کارتن خوابی که بچه ها 5 شب در تهران رفتند و کارتن خوابی کردند. کارهایی که تا قبلش اتفاق نیفتاده بود، خیلی تأثیر داشت. خیلی‏ها را به فکر انداخت. خیلی‏ها توی خلوت‎هایشان رفتند این جزوات را خواندند، این اخبار را شنیدند، تحریک شدند، آماده شدند، تا یک روزی که آماده اشتعال بودند یک جرقه اینها را آورد توی مسیر.

البته توجه کنید که این کار به سادگی میسر نیست که بشود این خروجی های مؤثر را تولید کرد. عزیزانی بودند که اینها در واقع تبدیل کننده آن مبانی و آرمانها به خوراک فکری و محتوایی متناسب با فضای دانشجویی شدند. آنها بودند که در محافل دانشجویی رفتند و آمدند و این مبانی را که نسبتاً دور از دسترس دانشجوهاست تبدیل کردند به محتوا و زبانی که دانشجو بتواند بر مبنای آن، مطالبه کند، مطلب بنویسد، خروجی بدهد. این تبدیل مبانی به خوراک فکری، خودش یک الزام است که در تشکل های مرسوم نادیده گرفته می شود. این نکته حتی در مدیریت فرهنگی کشور هم خیلی مغفول است و درواقع حلقه مفقوده اصلی است. یکی باید باشد که مبانی را فهمیده باشد زبان مثلاً سینما را هم بداند بیاید آن را تبدیل کند به خوراک محتوایی برای سناریوی فیلم.

در شکل‌گیری جنبش هم یک وحید جلیلی کافی بود تا بتواند بیست سی گروه دانشجویی از اقصی نقاط کشور را حول یک مبانی و اصول مشخص به هم وصل کند و از آن طرف پلی بشود برای دسترسی دانشجویان به اصحاب نظر و مبانی. وجود چنین افرادی برای راه‏اندازی یک جریان اجتماعی خیلی حیاتی است و دراوقع گلوگاه است.  

این دو نکته کلیدی یعنی شفاف سازی مبانی و تولید خروجی گفتمانی، از نظر راهبردی قبل از بحث تشکیلات باید صورت بگیرد. ایجاد تشکیلات بعد از اینها مطرح می شود.  

تقسیم کار جبهه‌ای

نکته سوم، تقسیم کار جبهه‏ای بود. جنبش همه گروه ها را نمی‏دواند دنبال مثلاً دانشجوی پولی. همه‏مان با هم در یک زمان نمی‏دویدیم دنبال مثلاً قوه قضاییه. تقسیم کار جبهه‏ای صورت می گرفت با اینکه کلاً تعدادمان کم بود. البته ناخودآگاه صورت می گرفت! کل تعداد گروه‌هایی که آن موقع عضو جنبش بودند شاید ده گروه بیشتر نبود. خیلی کم بودیم ولی تقسیم کار جبهه‏ای جبران می کرد. مثلاً بچه‏های خیزش توی مقطعی روی صدا و سیما کار می کردند. کار سنگین نقد و تحلیل صدا و سیما که آخرش یک بیانیه شانزده صفحه ای در نقد صدا و سیما دادند. بچه‏های امام صادق (ع) در یک مقطعی روی قوه قضائیه بیشتر متمرکز بودند. بچه‏های امیرکبیر روی بحث پولی شدن دانشگاه کار کردند که خیلی هم سر و صدا کرد، و حتی شروع این بحث با آنها بود. بچه‏های قم رفتند سراغ بازدید از مناطق محروم و عنبر آباد.

این تقسیم کار جبهه‏ای خیلی به درد خورد. الان در جنبش تقسیم کار اینطوری نیست. الان گروه‌ها همه با هم منتظر می‏مانند و با هم شروع به یک کار می کنند. خب معلوم است که این حرکت مصنوعی می‏شود. دیگر اصیل نیست و اثرش هم کم می‏شود.

کار میدانی

چهارم بحث کار میدانی بود. اینکه فقط بمانیم توی دانشگاه و هی حرف بزنیم و هی بحث بکنیم هی دعوای لفظی بکنیم هی زبانی دنبال موضوعی باشیم؛ خیر! مثلاً همان رفتن بچه های معصومیه قم به منطقه عنبرآباد که در ماه های اول شکل گیری جنبش، واقعاً یک نقطه عطفی شد. بچه‏ها رفتند و یک کلیپ تهیه کردند که بین گروه های جنبش خیلی معروف شد. یک کلیپ نچندان حرفه‌ای! و یک صحبت داغی هم از آقا رویش گذاشتند. همین کلیپ افق نگاه بچه‏ها و عرصه مبارزه را خیلی وسیع کرد. کارتن خوابی تهران یک نمونه دیگر از کار میدانی بود که جدیت جنبش را به همه اثبات کرد.

کارهای میدانی که مبتنی بر تحقیقات و شناخت باشد، انگار خون تازه به تشکل پمپاژ می کند. مخاطب می‏فهمد کار، واقعی است و شعاری نیست. هر گروهی هر جایی هست با همان داشته های منطقه خودش، حرکتی را احیا بکند. ببیند آنجا چه کاری از او بر می‎آید. و بر همان اساس خروجی‌های رسانه‏ای و بولتن‏ها و نشریات دانشجویی شکل بگیرد. نه اینکه همه بولتن ها و جزوات گروه های جنبش در سراسر کشور یک متن و ادبیات و موضوع واحد داشته باشد.

اساس تشکل: نمایندگی جریان اجتماعی

نتیجتاً من می‏خواهم بگویم جنبش حداقل در دو سه سال اول عمرش یک تشکل صرف نبود. یک هویت اجتماعی بود. چرا؟ چون یک تشکل دفتر دستک دارد، عضوگیری دارد، انتخابات دارد، شورا دارد، اصلاً این مسائل در آن سالها در جنبش وجود نداشت یا خیلی حاشیه ای بود. اولین جلسات مشترک جنبش در سال 82 در یک مسجد در بلوار کشاورز برگزار می‏شد. بچه‏ها آنجا همدیگر را می‏دیدند. رئیس و مرئوسی هم در کار نبود. هر گروه می گفت چکار کرده و برنامه آینده اش چیست. دیگران هم می گفتند که چه کمکی از دستشان برمی‏آید. همه درگیر آن موضوع نمی‏شدیم. گروهی که نیرو و اطلاعات لازم را داشت قبول می کرد همکاری کند.

از طرف دیگر، در این حرکت اجتماعی، نخبگان عدالتخواه هم بتدریج می فهمیدند که در برخی دانشگاه ها حرکتی شروع شده و با بچه ها مرتبط می شدند. از بزرگوارانی مانند حسن رحیم پور ازغدی و سیدعباس نبوی و دکتر کوشکی و مازیار بیژنی گرفته تا دیگرانی که چندان نزدیک نبودند، به این حرکت خیلی کمک کردند. این حرکت، یک جریان اجتماعی بود. یک هویت اجتماعی بود نه یک تشکل خشک و خالی که مثلاً بودجه‏اش قطع شود بخوابد؛ یا شورای مرکزی خوابش ببرد، همه خوابشان ببرد!

یک تشکل واقعی و مؤثر فقط در مرزهای خودش محصور نیست، بلکه پیشانی یک جریان است، نقطه اتصال ارکان یک جریان اجتماعی است. در این صورت یک نفر هم یک نفر است. یک گروه هم یک گروه است. شورای مرکزی هم جای خودش را دارد. این نیست که همه بایستیم که شورای مرکزی دارد تصمیم می‏گیرد؛ این اصلاً معنی ندارد. مگر شما بخاطر شورای مرکزی عدالتخواه شدی که حالا بایستی تا شورای مرکزی بیاید دستور بدهد، اجازه بدهد یا هماهنگ کند. تو داری کار خودت را می‏کنی. این تشکیلات برای هماهنگی است نه برای دستور دادن و خط دادن و اجازه دادن.

می‏خواهم این نتیجه را بگیرم: در فضایی که ما هستیم بعد از سی سال از انقلاب باید از تشکل‌ها عبور کرده باشیم. دیگر در تشکل ماندن کار عبثی است چه برسد به اینکه تشکل به سازمان افوال کند! سازمان قبل از تشکل است پایین‎تر از تشکل است. سازمان یعنی چه؟ یعنی جایی که هیئت مدیره دارد و آنها تصمیم می‏گیرند و بقیه با اجازه آنها انجام می‏دهند. لذا بقیه منتظرند تا هیئت مدیره گام اول را بردارد و آنها پشت سرش حرکت کنند. این می‏شود سازمان!

نخیر! انقلاب بالغ تر از این است که کار برای انقلاب بخواهد با سازمان یا تشکل‌های شبه سازمانی به پیش برود. ما نیازمندیم جریان اجتماعی بشویم. اگر ما تشکل بزنیم برای اینکه فکر کنیم تشکل است که باید ما را راه ببرد، تشکل است که باید به ما خط بدهد، تشکل است که باید نیروها را احیا کند؛ اگر نیروها تکان نمی خورند پس تشکل مقصر است، شورای مرکزی مقصر است؛ اینها خیلی خام اندیشی است و یک دور باطل ایجاد می‎کند که همیشه ما بخاطر کم کاری ها توی سروکله‌ی هم بزنیم! شورا بزند توی سر مسئولین گروه‌ها، گروه‌ها بزنند توی سر وکله اعضایشان، دوباره آنها برگردند به شورای مرکزی گیر بدهند. همه اینها ناشی از سازمان شدن یک تشکلی است که نتوانسته جریان اجتماعی گفتمان خود را نمایندگی نماید.